Stankar Franciszek (Stancaro Francesco) (1501–1574), hebraista, teolog reformacyjny.
Ur. w Mantui, wg niektórych współczesnych mu osób oraz późniejszych badaczy – w rodzinie żydowskiej, co jest jednak mało prawdopodobne. Wg dokumentu nobilitacyjnego z r. 1569 był synem chorążego mantuańskiego Michele.
W młodości S. wybrał stan duchowny; święcenia kapłańskie uzyskał w Mantui 22 IX 1526. W Italii zdobył gruntowne wykształcenie humanistyczne; szczególną wagę przywiązywał do znajomości greki i języka hebrajskiego. Zapewne w l. trzydziestych XVI w. przebywał w Padwie, gdzie miał być wykładowcą uniwersyteckim. Ok. r. 1530 prawdopodobnie opublikował w Wenecji swój pierwszy traktat hebraistyczny De modo legendi Hebraice institutio brevissima. Uczestniczył w życiu liberalnego środowiska padewskiego, gdzie dyskutowano rozmaite koncepcje religijne, m.in. anrytrynitarską naukę M. Serveta. Pod wpływem tej atmosfery S. ok. r. 1540 porzucił stan duchowny i przystąpił do reformacji. Ważną rolę w podjęciu tej decyzji miał odegrać eks-franciszkanin G. Galateo. Na jesieni 1539 przeniósł się S. do Spilimbergu we Friuli, gdzie przebywał do wiosny 1542; uczył tam języka hebrajskiego właściciela miasteczka i jego rodzinę oraz otwarcie prowadził propagandę protestantyzmu. Z powodu swoich poglądów w r. 1542 został prawdopodobnie uwięziony przez inkwizycję wenecką; w więzieniu przebywał przez 8 lub 14 miesięcy. Proces zakończył się abiuracją (odprzysiężeniem się swych przekonań) S-a, co zostało bardzo źle przyjęte w środowisku włoskich protestantów.
W r. 1544 opuścił S. definitywnie Italię i na jesieni objął katedrę hebraistyki na Uniw. Wiedeńskim; odszedł z niej niebawem, oskarżony o głoszenie heretyckich doktryn. W grudniu r.n. brał udział w słynnej rozmowie teologów reformacyjnych w Ratyzbonie, gdzie zetknął się z B. Ochinem. Udał się następnie do Augsburga i tam, jako nauczyciel greki i hebrajskiego, przetrwał okres wojny szmalkaldzkiej. Później wyjechał przez Konstancję do Zurychu, gdzie poznał J. H. Bullingera. Na początku r. 1547 przybył do Bazylei i spotkał się z Ochinem oraz znanym spirytualistą włoskim C. S. Curione; wszyscy trzej pod koniec stycznia t.r. wpisali się do metryki tamtejszego uniwersytetu. Paromiesięczny (do jesieni, przy czym już w poł. maja S. na krótko opuścił miasto) pobyt w Bazylei zaowocował uzyskaniem doktoratu medycyny (a niewykluczone, że i doktoratu z teologii), przede wszystkim jednak rozwinięciem ożywionej działalności wydawniczej. S. opublikował wówczas m.in. podręczniki gramatyki hebrajskiej Ebreae grammaticae compendium i Ebreae grammaticae institutio, komentarze do pism św. Jakuba In epistolam canonicam D. Jacobi…, Conciliatio Christi et Mosis de divortio…, będące obroną rozwodów na podstawie Starego Testamentu i listów św. Pawła oraz dzieło Opera nuova della riformatione…, stanowiące, jak się zdaje, zbiór jego dawniejszych publikacji ze zniszczonego dorobku l. 1540–1. Ten obszerny zespół traktatów na różne aktualne tematy teologiczne i polityczno-kościelne stanowić miał podstawę reformy kościelno-religijnej Rzpltej Weneckiej, czego dowodzi dedykacja dla weneckiej Signorii. Z Bazylei udał się S. do Chiavenny (Gryzonia), gdzie wdał się w spór ze zwolennikami nurtów antytrynitarskich, m.in. ze znanym anabaptystą C. Renato. Najprawdopodobniej wówczas ożenił się z pochodzącą z Piur koło Chiavenny Magdaleną, której zapisał dochód ze sprzedaży pokaźnego księgozbioru z zakresu biblistyki, o wartości ok. 100 fl. w złocie, zdeponowanego u działającego w Chiavennie wolnomyśliciela F. Negriego. Pod koniec r. 1548 wyjechał do Siedmiogrodu, gdzie przez najbliższe miesiące zajmował się nauczaniem hebrajskiego i prowadził wytężoną propagandę religijną, zyskując względy królowej Izabelli Jagiellonki. T.r. bp krakowski Samuel Maciejowski sfinansował wydanie gramatyki hebrajskiej S-a w oficynie Jana Helicza. S. już wtedy coraz częściej postrzegał Polskę jako teren przyszłej działalności reformacyjnej; otrzymał od Izabelli listy polecające do króla Zygmunta Augusta, ks. Albrechta Hohenzollerna (15 IX 1549) oraz polskich magnatów. Wkrótce potem przybył do Krakowa.
Zygmunt August w porozumieniu z Maciejowskim mianował S-a profesorem hebraistyki Uniw. Krak. Wykłady rozpoczął S. w półr. zim. 1549/50, traktując pracę pedagogiczną jako sposobność do propagandy wyznaniowej w duchu protestanckim (m.in. występował przeciw kultowi świętych i Matki Boskiej). Wśród wielu słuchaczy S-a znajdowali się wówczas m.in. Benedykt Herbest i Piotr z Goniądza. Nieprawomyślne nauki nowego profesora wzbudziły niepokój władz uniwersyteckich, który spotęgował się po wystąpieniu S-a z przygotowanym jeszcze w Bazylei traktatem Adversus novos Arianos (później zaginiony). Traktat, skierowany przeciw «herezjom» antytrynitarskim, ale zarazem zdradzający nieortodoksyjne poglądy autora na naturę Chrystusa, wywołał polemikę Marcina Kromera, nie wahającego się wysunąć pod adresem dotychczasowego przyjaciela zarzutu herezji i opowiedzieć się przeciw głoszeniu takich poglądów w Polsce. Wykładom S-a sprzeciwiła się również część studentów, wśród nich Piotr z Goniądza. W odpowiedzi S. zwrócił się 20 IV 1550 do bp. Maciejowskiego ze skargą na przeciwników; odrzucał zarzut herezji, prosił o mediację i pozwolenie na druk traktatu. Maciejowski nie dał się jednak przekonać i pod wpływem m.in. bp. warmińskiego Stanisława Hozjusza zdecydował się w czerwcu t.r. na osadzenie S-a w więzieniu biskupim w Lipowcu. Aresztowanie S-a wywołało poruszenie zarówno w kraju (m.in. na forum obradującego w Piotrkowie sejmu), jak i w zagranicznych kołach reformacyjnych („Epistola consolatoria…” H. Schoffera, opublikowana w Wittenberdze). Podczas przeszło dwumiesięcznego pobytu w więzieniu S. miał napisać niewielkie traktaty, w których m.in. bronił tezy, iż cała nauka o Trójcy Świętej jest zawarta w Piśmie świętym i opowiadał się przeciw wzywaniu świętych; przygotował też wtedy pierwszy zarys Canones reformationis ecclesiarum Polonicarum. W początkach września, dzięki pomocy kilku zwolenników reformacji (Stanisława Lasockiego, Stanisława Mateusza Stadnickiego, Krzysztofa Glińskiego, Andrzeja Trzecieskiego), udało się S-owi zbiec z więzienia.
Po ucieczce, mimo ogłoszonego 14 IX 1550 królewskiego listu gończego, znalazł S. schronienie najpierw u Stadnickiego w Dubiecku, następnie u Mikołaja Oleśnickiego w Pińczowie. W październiku t.r. wziął udział w obradującym tamże pierwszym synodzie ministrów małopolskich, przedkładając opracowaną przez M. Bucera i F. Melanchtona „Reformację kolońską”, która została wstępnie zaakceptowana przez zebranych. Dalszą działalność przerwał edykt Zygmunta Augusta z 12 XII, skazujący S-a na banicję; opuścił wówczas Pińczów, pozostawiając na zamku swą bibliotekę, i na krótko schronił się u kaszt. poznańskiego Andrzeja Górki w Poznaniu. W lutym 1551 wyjechał do Królewca, gdzie za wstawiennictwem Górki uzyskał od ks. Albrechta Hohenzollerna katedrę hebraistyki na tamtejszym uniwersytecie. Jednak niespokojna natura S-a, jego skłonność do polemik, a także trudności z adaptacją (nieznajomość języka niemieckiego) spowodowały, że w Królewcu nie pozostał długo. W ostry spór popadł zwłaszcza z książęcym teologiem A. Osiandrem, który sprzeciwił się jego tezie o Chrystusie jako Pośredniku tylko w naturze ludzkiej. Dlatego już 23 VIII t.r. wraz z kilkoma innymi teologami (m.in. Fryderykiem Staphylusem) opuścił S. Królewiec i przez Elbląg, Gdańsk, Szczecin i Kostrzyn dotarł do Frankfurtu nad Odrą, gdzie rozpoczął wykłady w Academia Viadrina, prowadząc przy tym kolejne polemiki z osiandrystami i teologami luterańskimi. Śledził też cały czas wydarzenia w Polsce, starając się wywierać wpływ na kierunek rozwoju tamtejszej reformacji. W maju 1552 odwiedził w Poznaniu wielkopolskich protektorów protestantyzmu Górków i Ostrorogów; zapewne z namowy Jakuba Ostroroga i przy jego wsparciu finansowym wydał przygotowane przed dwoma laty Canones reformationis ecclesiarum Polonicarum (Francofort ad Viadrum 1552, druk. J. Eichorn). Dzieło, utrzymane w duchu luterańskim, miało wyjść naprzeciw zapotrzebowaniu polskich nowatorów religijnych na wzorce i zasady reformy Kościoła oraz zachęcić do zaangażowania się w reformę samego króla; w skierowanej do Zygmunta Augusta dedykacji S. stwierdzał wprost, że pierwszym obowiązkiem monarchy jest «reformować swoje kościoły». Całość ujęta została w 50 kanonów, koncentrujących się na zasadach etycznych oraz zagadnieniach organizacji i dyscypliny kościelnej. W zreformowanym Kościele miała być nauczana «doktryna oczyszczona od herezji», oparta na Piśmie świętym, odrzucony miał zostać kult świętych, obrazy i ozdoby w kościołach, a także celibat duchownych, «oczyszczeniu z brudów papieskich» miała ulec nauka o sakramentach. Poddając gruntownej krytyce hierarchię Kościoła rzymskiego, postulował S. wybory duchownych i odbywające się co trzy miesiące synody; żądał też rozdziału władzy świeckiej i duchownej, przy czym tej pierwszej przyznawał wyraźną wyższość. W r. 1553 ukazała się w Krakowie polska, zmieniona wersja Canones… pt. Porządek naprawienia w kościelech naszych […] przez Franciszka Stankara z Mantuy Doctora Pisma św. spisany. S. doglądał przekładu osobiście podczas ponownego dłuższego pobytu w Polsce t.r.; przebywał wówczas głównie w Krzcięcicach u Hieronima Filipowskiego, który sfinansował nakład. W nowej wersji liczba kanonów rozrosła się do przeszło osiemdziesięciu; dodane kanony odnosiły się zwłaszcza do stosunków między szlachtą a chłopami oraz do uprawnień duchownych; miały one na celu zbliżenie programu S-a do polskich realiów.
W r. 1553 we Frankfurcie zaatakował S. Melanchtona, oskarżając go o arianizm. Wobec rosnącej niechęci otoczenia przed 16 IV r.n. opuścił Frankfurt udając się do Siedmiogrodu i być może na Wołoszczyznę. Dn. 25 XI 1554 na synodzie w Słomnikach Porządek… S-a przedłożony został jako propozycja zasad dla organizującego się małopolskiego Kościoła protestanckiego, nie zyskał jednak, poza proponowaną w nim formą nabożeństwa, aprobaty. Niechęć uzasadniano faktem, że S. jest banitą oraz że swym sposobem pisania uraża króla (w Cañones… stosował formy: ordinamus, statuimus, decernimus). Za radą Stadnickiego nakład Porządku… miał zostać spalony, S. zaś tego miesiąca znowu opuścił Polskę i powrócił do Siedmiogrodu. Od tego czasu brał udział w licznych dysputach, prowadząc agitację w duchu chrystologii «sabeliańskiej» czy «nestoriańskiej». Dyskutował m.in. z teologiem luterańskim L. Stöcklem, kalwińskim P. Meliusem oraz F. Davidisem i K. Heltaiem. Przez pewien czas był nauczycielem, a także lekarzem, na dworze P. Petrovicsa, regenta po wyjeździe królowej Izabelli Jagiellonki. W r. 1556 teoria S-a o Jezusie-Pośredniku została potępiona na synodzie w Ovár, po czym wymówiono S-owi stanowisko nauczyciela. Osiadł wtedy w Hermannstadt (Sybinie), ale wkrótce został stąd wygnany. Przeniósł się do Kolozsváru, gdzie pod koniec r. 1557 ministrowie protestanccy wezwali go do debaty, z udziałem m.in. Davidisa. Pokonany w niej S. zwrócił się do Izabelli Jagiellonki z żądaniem ukarania ministrów z Kolozsváru śmiercią jako heretyków. Oskarżeni odpowiedzieli pracą „Apologia adversus malidicentiam et calumnias Francisci Stancari” (Claudiopoli 1558), po której opublikowaniu S. wyjechał z Kolozsváru w r. 1559.
Spory i polemiki prowadzone w Siedmiogrodzie ugruntowały w środowiskach reformacji europejskiej opinię o S-rze jako uporczywym sekciarzu i kłótniku. Kiedy w maju 1559 znalazł się on ponownie w Polsce, potwierdził ten pogląd, publikując w Pińczowie, gdzie osiadł pod opieką Oleśnickiego, pamflet przeciwko Melanchtonovi Collatio doctrinae Arii et Philippi Melanchthonis… Zamęt wywołany tym dziełem prowadził do załamania się osiągniętej dzięki Janowi Łaskiemu względnej stabilizacji organizacyjno-wyznaniowej, toteż przywódcy Kościoła reformowanego starali się nie dopuścić do pozyskania przez S-a szerszego grona zwolenników. O niebezpieczeństwie stankariańskim mówiono już na synodzie we Włodzisławiu w czerwcu t.r.; oskarżono wówczas wydawcę Collatio…, drukarza Daniela z Łęczycy. Do otwartej konfrontacji między ministrami małopolskimi z Łaskim na czele a S-em doszło na synodzie w Pińczowie w sierpniu. Ciągnące się kilkanaście dni dyskusje, w czasie których obie strony nie szczędziły inwektyw i oskarżeń (wg legendy rozgniewany Łaski miał cisnąć w S-a Biblią), S. zaś oskarżany był o judaizm, nestorianizm, a nawet mahometanizm, zakończyły się potępieniem jego tezy «de Mediatore», poleceniem spalenia Collatio… oraz żądaniem, by Oleśnicki odmówił mu prawa pobytu w Pińczowie (ten jednak pozwolił mu zostać do późnej jesieni). Do dyskusji powrócono jeszcze na synodzie pińczowskim w listopadzie, w którym znowu uczestniczył S., ale i wówczas «każdy przy swoim został». Po opuszczeniu Pińczowa w końcu t.r. znalazł S. opiekuna w osobie Stadnickiego i ponownie osiadł w Dubiecku. Pracował odtąd w tamtejszej szkole, która uzyskała charakter średniej szkoły humanistycznej, ucząc przypuszczalnie teologii, hebrajskiego i greki.
Śmierć Łaskiego (6 I 1560) sprawiła, że ministrowie małopolscy zaczęli coraz częściej szukać pomocy przeciw S-owi u reformatorów zachodnich (Bullingera, T. Bezy, J. Wolfa, działaczy ośrodka strasburskiego), a także samego J. Kalwina, który w r. 1560 zaatakował S-a w pracy „Responsum ad Fratres Polonos, quomodo Mediator sit Christus ad refutandum Stancari Errorem”, zaś dedykując 1 VIII t.r. Mikołajowi Radziwiłłowi Czarnemu swe „Commentarii in Acta Apostolorum” określił S-a jako «homo tumultuosi ingenii». S. i jego zwolennicy (zwłaszcza Grzegorz Orszak i Krzysztof Przechadzka) zostali też potępieni w Polsce na synodach: w styczniu 1560 w Pińczowie, gdzie starano się powstrzymać szlachtę od wysyłania synów do szkoły w Dubiecku (zapewne bezskutecznie, skoro uczęszczał tam nawet syn Stanisława Orzechowskiego, walczącego w tym czasie ze S-em i Stadnickim), we wrześniu t.r. w Książu oraz w styczniu 1561 ponownie w Pińczowie. Ale wśród szlacheckich uczestników tych zjazdów nie brakowało także stronników S-a, dążących do porozumienia: Stadnicki, Hieronim Ossoliński, Stanisław Drohojowski, Marcin Lubelczyk, Zborowscy. Zbieżne ze S-em poglądy głosił też pozostający poza obozem reformacji Andrzej Frycz Modrzewski; na zamówienie m.in. Stadnickiego napisał on pracę „De mediatore”, w której próbował pogodzić kalwinizm i poglądy S-a. Wiele dyskutowano o S-rze podczas synodu we Włodzisławiu we wrześniu t.r.; postanowiono wtedy, aby, po uprzednim ostrzeżeniu, stankaryści zostali ekskomunikowani przez wysłanych do Dubiecka dwóch przedstawicieli synodu. W zwalczanie poglądów S-a zaangażowali się szczególnie Franciszek Lismanin, Stanisław Sarnicki, Andrzej Prasmovius, Jakub Sylvius, Grzegorz Paweł z Brzezin, Piotr Statorius i in. Miał też S. zdecydowanych przeciwników po stronie katolickiej, mimo iż 23 VII 1560 przedłożył w Krakowie swe wyznanie wiary świeżo przybyłemu do Polski nuncjuszowi B. Bongiovanniemu i zyskał podobno potwierdzenie jego zgodności z nauką Kościoła katolickiego (oprócz jednego artykułu, dotyczącego, jak przypuszcza F. Ruffini, celibatu); szczególny rozgłos zyskał pamflet na S-a pióra Orzechowskiego „Chimaera sive de Stancari funesta Regno Poloniae secta” (Kr. 1562). Wobec wszystkich tych ataków S. nie pozostał bezczynny: polemizował jednocześnie z wieloma przeciwnikami, m.in. w czerwcu 1560 w Przemyślu z Orzechowskim i w Niedźwiedziu z Sarnickim, w sierpniu r.n. w Stobnicy z pińczowianami (przedstawił wtedy Examinatio Pinczovianorum – krytykę „Confessio de Mediatore” pińczowian z r. 1559). W lutym 1561 wysłał do Kalwina Krzysztofa ze Lwowa, jednak reformator genewski w liście do Stadnickiego z 26 II t.r. nadal występował przeciw S-owi, zaś w marcu opublikował „Responsio ad nobiles Polonos et Franciscum Stancarum”. W czasie pobytu w Pińczowie i Dubiecku przygotował S. kolejne pisma polemiczne: De dictione exclusiva tantum in causa Mediatoris i De officiis Mediatoris, Pontificis et Sacerdotis Domini Jesu Christi, które w r. 1562 ogłosił w Krakowie w pracy De Trinitate et Mediatore Domino nostro Jesu Christo adversus Henricum Bullingerum, Petrum Martyrum et Joannem Calvinum. Po śmierci Stadnickiego w r.n. musiał S. opuścić Dubiecko; krótko przebywał w Żochowie, gdzie spotkał się ze znanym antytrynitarzem G. V. Gentile i odbył rozmowy z Sylviusem i Witrelinem w Goźlicach, oraz w Rzemieniu u Jana Tarnowskiego. Następnie udał się do księstw naddunajskich, gdzie otwierały się nadzieje na ewangelizację Mołdawii.
Pod koniec r. 1565 kolejny raz pojawił się S. w Polsce. Osiadł w Stobnicy, korzystając z opieki woj. poznańskiego Marcina Zborowskiego i jego syna Piotra, kaszt. bieckiego; tam też pozostał już do śmierci. Mimo podeszłego wieku i częściowego paraliżu prowadził życie aktywne i starał się wciąż oddziaływać swoimi pismami. Dn. 2 X 1567 w pałacu marsz. w. kor. Jana Firleja dyskutował raz jeszcze z Sarnickim i J. Thénaudem, ale do zamierzonej przez patronów zgody nie doszło, zaś opublikowanie przez S-a przebiegu dysputy (Libri duo […] de vera et recta inter Stanislaum Sarnicium Polonum cum sequacibus et Franciscum Stancarum Mantuanum ineundae concordiae in fide ratione, 1567) zaostrzyło tylko sytuację. T.r. wydał traktat De Trinitate et Unitate Dei…, wymierzony przeciw antytrynitarzom Grzegorzowi Pawłowi i Gentilisowi. W grudniu t.r. przebywał w Kocku, gdzie występował przeciwko mszy św. Zapewne dzięki wstawiennictwu swoich patronów uzyskał indygenat na sejmie lubelskim 5 VIII 1569. W r.n. opublikował w Krakowie, w oficynie Macieja Wirzbięty, swe wyznanie wiary Summa confessionis fidei Francisci Stancari Mantuani…, wyraźnie wskazujące na niewygasłe ambicje stworzenia odrębnego wyznania. W r. 1570, również u Wirzbięty, wyszedł traktat Tria papistarum fundamenta…, wyjaśniający stanowisko S-a w kwestii sakramentów, z których uznawał tylko dwa, opowiadając się równocześnie za katolicko-luterańską nauką o realnej obecności Chrystusa w Eucharystii. Pod koniec życia S., na bliżej nieznanym zjeździe w Oleśnicy, miał jednak, dla dobra swych dzieci, wyrzec się «herezji» i połączyć z Kościołem kalwińskim. Zmarł w Stobnicy 12 XI 1574, opuszczony przez zwolenników. Został pochowany w Pińczowie.
Wzbudzająca tak wiele polemik doktryna chrystologiczna S-a wynikała z jego werbalnego traktowania Pisma świętego. Wychodząc od słów św. Pawła (1 Tym 2, 5): «Albowiem jeden jest Bóg, jeden też pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus» oraz zestawiając tę frazę z nauką o dwóch naturach w Chrystusie dowodził, że Chrystus pełni urząd Pośrednika tylko w naturze ludzkiej; gdyby bowiem pośredniczył jako Bóg, musiałby okazać się niższym od Boga Ojca, a to przeczyłoby integralności, współistotności i współwieczności wszystkich osób Trójcy Świętej. Ponadto opierając się na zdaniu św. Augustyna, że «działania Trójcy na zewnątrz są nierozdzielne» dowodził S., że Chrystus, pośrednicząc w naturze Boskiej, pośredniczyłby wobec samego siebie. W ten sposób, choć odcinał się S. od arianizmu, czyniąc z zagadnień trynitologicznych przedmiot sporu, mimowolnie rozbijał jedność kształtującego się zboru i otwierał drogę dla antytrynitaryzmu – sam też do dzisiaj bywa traktowany jako jego propagator. Ruch stankariański, stanowiący eklektyczny i umiarkowany nurt reformacyjny, okazał się tylko «schizmą w ramach protestantyzmu» (F. Ruffini) i szybko poszedł w zapomnienie. W r. 1585 J. Wigand wydał skierowany przeciw S-owi traktat „De Stancarismo…”, zaś w r. 1611 Krzysztof Kraiński w „Postylli” określił go jako kacerza i zarzucał mu bluźnierstwo; dopiero w r. 1618 synod w Ożarowie, na prośbę syna S-a, Franciszka, zgodził się na usunięcie z tej książki obraźliwych określeń pod jego adresem.
S. był dwukrotnie żonaty; w r. 1549 przyjechał do Polski z dziećmi i żoną Magdaleną z Piur, z którą rozwiódł się i w nieznanym czasie poślubił Magdalenę Łosiównę (wg W. Urbana – córkę ministra protestanckiego Jana Łosia); w drugim małżeństwie miał synów: Franciszka (zob.) i Jana Ambrożego (zm. 1616), pisarza grodzkiego przemyskiego, oraz córki: Annę Strzyżowską i Paulinę Przypkowską.
Postać S-a pojawia się epizodycznie w powieści Stanisława Helsztyńskiego „Reformator Sarmacji. Opowieść Cypriana Bazylika o Janie Łaskim” (W. 1981). Ukazany jako oskarżony przez Orzechowskiego o «odszczepieństwo» heretyk, znalazł się S. na obrazie Jana Matejki „Złoty wiek literatury w wieku XVI. Reformacja. Przewaga katolicyzmu” z cyklu „Dzieje cywilizacji w Polsce” (1888, obecnie w Muz. Narod. w W.).
Estreicher; – Enc. Org.; PSB (Daniel z Łęczycy, Filipowski Hieronim, Helicz Jan, Oleśnicki Mikołaj, Paweł Grzegorz, Piotr z Goniądza, Stadnicki Stanisław Mateusz, Staphylus Fryderyk); Theologische Realenzyklopädie, Berlin 2000 XXXII (W. Urban); – Niesiecki; Okolski; – Matejko. Obrazy olejne. Katalog, Oprac. K. Sroczyńska, W. 1993; – Internet: www.bautz.de//bbkl/s/s4/stancaro_f.shtml (Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon); – Barycz, Historia UJ; Barycz H., Kilka dokumentów źródłowych do dziejów arianizmu polskiego, w: Studia nad arianizmem, W. 1959 s. 491–502; tenże, „List pocieszający” do Franciszka Stankara, „Odr. i Reform. w Polsce” R. 19: 1974 s. 165–71; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Brückner A., Różnowiercy polscy, W. 1962; Bursche E., Oddziaływanie luteranizmu na ewangelicyzm w Polsce, „Przegl. Hist.” T. 32: 1934/5 s. 40–1; Caccamo D., Eretici italiani in Moravia, Polonia, Transilvania, Firenze–Chicago 1970; Cavazza S., Francesco Stancare in Italia (1539–1543), „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” R. 47: 2002 s. 83–94; Church F. C., The Italian Reformers 1534–1564, New York 1932; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Heinz L., Italienische Protestanten und ihr Einfluss auf die Reformation in Polen, Leiden 1974; Kawecka-Gryczowa A., Jakob Sylvius a rozłam w zborze małopolskim, „Reform. w Polsce” T. 9–10: 1937–9; Kot S., Francesco Ruffini. Francesco Stancare Contributo alla storia della riforma in Italia (rec.), tamże R. 6: 1934 s. 218–22; Kowalska H., Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce 1556–1560, Wr. 1999; Krasiński J., Zarys dziejów polskiego arianizmu przedsocyniańskiego, „Studia Sandomierskie” T. 1: 1980; Kurdybacha Ł., Wstęp, w: Modrzewski A. F., Dzieła wszystkie, W. 1957 IV; Lehman J., Konfesja sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI w., W. 1937 s. 15, 18–27; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853 s. 238–43; Ossoliński J. M., Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej, Lw. 1851 IV 350–414; Prosperi A., Preghiere degli eretici: Stancare, Curione e il Pater Noster, w: Querdenken: Dissenz und Toleranz im Wandel der Geschichte. Festschrift zum 65. Geburstag von Hans R. Guggisberg, Mannheim [1996] s. 203–21; Ruffini F., Francesco Stancare, w: tenże, Studi sui riformatori italiani, Torino 1955 s. 167–405; Seidel Menchi S., La discussione su Erasmo nell’Italia del Rinascimento. Ambrogio Fiandino vescovo di Mantova, w: Società, politica e cultura a Carpi ai tempi di Alberto III Pio, Padova 1981 s. 314; Suchodolska E., Wrede M., Jana Matejki Dzieje cywilizacji w Polsce, W. 1998 s. 88–9; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Tylenda J. N., Christ the Mediator: Calvin versus Stancaro, „Calvin Theological Journal” T. 8: 1973 s. 131–57; Urban W., Canones reformationis ecclesiarum Polonicarum di Francesco Stancaro, „Studia Italo-Polonica” T. 4: 1991 s. 41–52; tenże, Franciszek Stankar starszy w Polsce, w: tenże, Dwa szkice z dziejów reformacji, Kielce 1991 s. 79–135; tenże, Die grossen Jahre der stancananischen „Häresie” (1559–1563), „Archiv für Reformationsgeschichte” Jg. 81: 1990 s. 309–19; Wilbur E. M., A History of Unitarianism in Transylvania. England and America, Cambridge (Mass.) 1952; tenże, A History of Unitarianism, Socinianism and its Antecedents, tamże 1946; Williams G. H., Francis Stancaro’s Schismatic Reformed Church, centered in Dubets’ko in Ruthenia, 1559/61–1570, „Harvard Ukrainian Studies” Vol. 3/4: 1979–80 s. 931–57; Wojtyska H. D., Papiestwo–Polska 1548–1563, L. 1977; Wotschke T., Fr. Stancaro erster Aufenthalt in Posen, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen” Jg. 5: 1904 s. 81–8; tenże, Francesco Stancaro. Ein Beitrag zur Reformationsgeschichte des Ostens, „Altpreussische Monatsschrift” Jg. 47: 1910 s. 465–98, 570–613; Zucchini G., Przyczynek do pobytu w Polsce Francesco Negriego, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 22: 1977 s. 197–8; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I–III; Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec., Oprac. B. Trelińska, L. 2001; Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Hrsg. v. T. Wotschke, „Archiv für Reformationsgeschichte” Beilage 3: 1908; Bullingers Korrespondenz mit den Graaubündern, Hrsg. v. T. Schiess, Basel 1904 I; Calvin, Opera, IX, XVII–XIX; Camillo R., Opere, documenti e testimonianze, a cura di A. Rotondo, Firenze–Chicago 1968; Dudith A., Epistulae, Ed. L. Szczucki, T. Szepessy, Budapest 1995 II; Fünf Briefen des Stancaros, Hrsg. v. F. Koch, „Archiv für Reformationsgeschichte” Bd. 3: 1905/6; Korespondencja Stanisława Hozjusza kardynała i biskupa warmińskiego, Olsztyn 1978 VI, 1980 III 1; List M. Kromera do Fr. Stankara, Wyd. J. Karłowicz, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 15: 1887 s. 81–102: [Łaski J.], Historica eorum narratio…, Pińczów 1561; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II 7; Modrzewski A. F., Dzieła wszystkie, W. 1957 IV; Orichoviana; Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, Ed. L. Szczucki, Varsoviae 1967; Script. Rer. Pol., I; Stancaro F., De Trinitate et Unitate…, [Kr.] 1567 na egz. B. Uniw. w Tor., sygn. Pol. 6 II 266, autograf S-a); Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Wigand J., De Stancarismo. Dogmata et argumenta cum solutionibus…, Lipsiae 1585; – B. Jag.: Akc. 77/83.
Henryk Gmiterek